Vaskrs filmskog Karađorđa: Kako je otkriven prvi srpski igrani film iz 1911. godine

Glumac Milorad Petrović u naslovnoj ulozi

Beograd, "Politika", 11. juli 2003. godine - Svaka nacionalna kinematografija koja drži do sebe sa velikim ponosom bi proslavila otkriće prvog igranog filma kojim se otvara stoleće filma u matičnoj kulturi. Za slavlje će biti vremena, ali svi koji prate i znaju naš film sa velikim oduševljenjem su dočekali senzacionalnu vest da je upravnik Arhiva Jugoslovenske kinoteke Saša Erdeljanović, uz nešto sreće i dragocenu pomoć kolege iz arhiva Austrijske kinoteke Nikolausa Vostrija, pronašao i identifikovao delo Čiča-Ilije Stanojevića iz 1911. godine "Život i dela besmrtnog vožda Karađorđa". Prava identifikacija nastupiće kad iduće nedelje direktor Jugoslovenske kinoteke Radoslav Zelenović i upravnik Arhiva Erdeljanović otputuju u Beč i svojim očima pogledaju, provere kvalitet kopije i donesu dragoceni materijal u zemlju.

Dugo se smatralo da je od kraja dvadesetih ovom dragocenom filmu izgubljen svaki trag. U to vreme se štedelo na kopijama, film je prikazivan u zemlji i među našim iseljenicima u Americi, a postojala je jedna priča da je kopiju filma posedovao jedan strasni beogradski filmofil koji je 1947-48. godine kopiju bacio u Dunav iz straha od novih vlasti. U istoriji jugoslovenskog filma dr Petar Volk je na osnovu retkih dokumenata, sećanja i isečaka iz novina rekonstruisao atmosferu i okolnosti u kojima je nastao prvi dugometražnih srpski film. Iz filma je sačuvano samo pet fotografija koje se nalaze u posedu Jugoslovenske kinoteke.

Prva zasluga za snimanje ovog filma pripada uglednom Beograđaninu onog vremena Svetozaru Botoriću, vlasniku bioskopa "Pariz", koji je odlično sarađivao sa pariskom filmskom kućom "Pate Frer" (Braća Pate). Njihov snimatelj Luj de Beri je u leto 1911. snimao u Srbiji dokumentarne filmove, a u to vreme već je grupa pozorišnih umetnika i kulturnog sveta kovala planove da se snimi film o vođi Prvog srpskog ustanka. Dve godine ranije Čiča-Ilija je aktivno sudelovao u osnivanju Udruženja za snimanje srpskih filmova. Njemu je poveren zadatak da organizuje ekipu, da režira film po scenariju koji je sam napisao. U filmu su nastupili mnogi ugledni glumci Narodnog pozorišta, među njima i Dobrica Milutinović u ulozi Janka Katića, kao i Teodora Arsenović u ulozi Jelene. Naslovna uloga pripala je Miloradu Petroviću, i jedna od sačuvanih fotografija upravo prikazuje njega u punom sjaju.

Producent Botorić nije štedeo sredstva. Pozajmio je kostime iz fundusa Narodnog muzeja i Narodnog pozorišta, u Boju na Mišaru, koji je rekonstruisan na Banjici, učestvovalo je više od hiljadu statista i vojna konjica. "Politika" je o filmu izvestila u dva navrata, 11. oktobra 1911. i u novogodišnjem broju 1-4. januara 1925. godine. Premijera je održana 23. oktobra 1911. godine, beogradska publika je neobično toplo primila film, prateći sa velikim uzbuđenjem sudbinu Crnog Đorđija od rođenja do smrti, kad Karađorđe strada od kumovske ruke Vujice Vulićevića. Veliko uzbuđenje je izazvao zbor u Orašcu na kome srpski knezovi odlučuju da krenu u rat sa Turcima za slobodu Srbije. Negde je zapisano da je bilo suza u tom trenutku, jer u vreme premijere bilo je još srpskih zemalja za oslobađanje.

Kako tvrde daleki, sada nepostojeći svedoci, film je urađen u romantičnoj tradiciji, na osnovu istoimenog pozorišnog komada popularnog dramatičara onog vremena Miloša Cvetića. Plakat objavljen u listu "Novo vreme" (od 16. novembra 1911) najavljuje dve predstave dnevno (od 3 po podne i 9 uveče), a film se reklamira kao "Istorijska drama snimljena ovde u Beogradu, predstavljena i aranžirana naročito za kinematograf od naših najboljih umetnika i glumaca članova Kraljevskog srpskog narodnog pozorišta, a izrađena u najčuvenijoj fabrici na svetu ,Pate Frer' u Beogradu". Oglas se završava sjajnom napomenom: neće se dozvoliti ulazak bez plaćene ulaznice!

Bilo je i ranije najava da je film pronađen, ali su one bile prerane i neutemeljene. Neki tragovi su vodili ka porodici Karađorđević: princu Tomislavu, koji je tvrdio da je kralj Aleksandar veoma voleo ovaj film i čak da ga je delimično finansirao. U pripremama svetske proslave stogodišnjice filma, Unesko je "Karađorđa" (tada još nevidljivog) proglasio epohalnim. U jednom trenutku direktor Kinoteke Zelenović je izjavio da bi neprocenjivo blago bilo "čak i deset metara toga filma". Čičin film je bio dug 1800 metara i trajao je oko 90 minuta (projektovan kao i svi nemi filmovi brzinom od 16 kvadrata u sekundi). Za ono vreme to je bio izuzetno dug film. Čiča-Ilija Stanojević je iskreno priznao da je imao pravi uzor u francuskoj kinematografiji: čuveno "Ubistvo vojvode od Giza".

Šta sada sledi? Prve vesti kažu da je u austrijskom arhivu kopija u dužini otprilike od polovine filma. Ovaj materijal valja doneti u zemlju, potom će, kako kaže Erdeljanović, najverovatnije uz pomoć, finansijsku, naravno, a ne samo moralnu, Ministarstva za kulturu Srbije, biti poslat u neku od najboljih filmskih laboratorija u Austriji i Belgiji. U Belgiji živi najveći stručnjak za bojenje filmova Noel Desmet, koji će restauriranu verziju obojiti u nekoliko nijansi, u skladu sa navikama iz neme epohe: preliv blago ljubičaste, sepije i drugih nijansi. Pisanje muzičke partiture biće povereno, ako prihvati, Zoranu Simjanoviću.

Ako sve bude išlo bez većih nevolja, svečana, druga premijera, posle 93 godine, biće održana u okviru velike proslave dva stoleća od Prvog srpskog ustanka.

Milan Vlajčić