Nakon izbijanja ratnih sukoba u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini došlo je do velikih migracija stanovništva srpske, odnosno crnogorske nacionalnosti, koje je spas pronašlo u svojim matičnim republikama - Srbiji i Crnoj Gori.

U zavisnosti od žestine ratnih sukoba i izvora podataka, varirao je i broj izbeglih i raseljenih, krećući se od 350.000 do 800.000 lica. Terorističke aktivnosti takozvane Oslobodilačke vojske Kosova, bombardovanje NATO snaga i dolazak jedinica KFOR-a primorali su nealbansko stanovništvo da napusti prostor Kosova i Metohije.

Početkom 2000. godine, u saradnji sa UNHCR-om, na teritoriji Republike Srbije započela je registracija raseljenih lica sa Kosova i Metohije. Do jula 2001. godine u Srbiji je registrovano više od 200.000 interno raseljenih osoba.

U aprilu 2001. godine, Komesarijat za izbeglice Republike Srbije u saradnji sa UNHCR-om ponovo je u Republici Srbiji registrovao izbegle, prognane i ratom ugrožene osobe. Prve analize ovih podataka iz jula 2001. godine pokazuju da je u Srbiji registrovano 451.980 lica, od čega 377.731 osoba sa regulisanim izbegličkim statusom i 74.249 ratom ugroženih lica koja po međunarodnom pravu ne ispunjavaju uslove za sticanje statusa izbeglica. Najviše izbeglih je iz Hrvatske (oko 63 odsto), dok je broj izbeglih iz BiH smanjen na 36 odsto.

Bez obzira na mogućnosti za povratak, najveći broj izbeglih i prognanih opredelio se za integraciju u Državnu zajednicu Srbije i Crne Gore i to 60,6 odsto izbeglih i prognanih iz Hrvatske i 59,8 izbeglih iz Bosne i Hercegovine (BiH).

Na teritoriji Republike Srbije registrovano je 408 kolektivnih centara u kojima je smešteno 30.056 lica i to 20.949 izbeglih i prognanih osoba, a 9.107 raseljenih sa Kosova i Metohije. Oko 10.000 osoba se nalazi u "divljim", neregistrovanim kolektivnim centrima, dok su ostali ili podstanari, ili su pronašli utočište kod rođaka, prijatelja.

Najveća koncentracija izbeglih i prognanih lica je u Vojvodini, na teritoriji Beograda i opštinama Loznica i Šabac.

Raseljene osobe sa Kosova i Metohije su uglavnom smeštene na teritoriji centralne Srbije, a najveći broj nalazi se u Beogradu, Kraljevu, Kragujevcu, Nišu, Smederevu, Kruševcu, Leskovcu, Vranju i Kuršumliji.

Nakon završetka ratnih dejstava, osim redovnih poslova zbrinjavanja izbeglica, nametnulo se i pitanje trajnog rešavanja izbegličkog problema. Postoje tri osnovna vida trajnog rešenja:

1. Repatrijacija u sredine iz kojih izbegla lica potiču;
2. Integracija u sredine u koje su lica izbegla;
3. Odlazak u treće zemlje

REPATRIJACIJA

Aneksom 7 Dejtonskog mirovnog sporazuma i Sporazumom o normalizaciji odnosa Savezne Republike Jugoslavije i Republike Hrvatske, u sklopu trajnog rešavanja izbegličkog pitanja, potvrđeno je pravo izbeglica na povratak.

Repatrijacija kao dugoročno i najprihvatljivije rešenje za izbegla lica, prioritet je Državne zajednice Srbije i Crne Gore. Realizacija ovog vida trajnog rešenja zahteva prethodne garancije međunarodne zajednice i vlada zemalja u koje se izbeglice vraćaju da će učesnici ovog procesa biti prihvaćeni u tamošnje sredine i da će im biti obezbeđeni uslovi za siguran i dostojanstven život.

U aprilu 1998. godine, između vlada Savezne Republike Jugoslavije i Republike Hrvatske, potpisan je Protokol o proceduri organizovanog povratka izbeglih i prognanih lica u Hrvatsku. Potpisivanjem Protokola, UNHCR-u je priznata uloga vodeće međunarodne organizacije koja će, u skladu sa svojim mandatom, pomoći da se dogovorene procedure obostrano primenjuju. Na ovaj način u svoje domove se vratilo 7.550 izbeglica, a još 7.350 lica se u svojoj organizaciji vratilo u Hrvatsku.

Između Državne zajednice Srbije i Crne Gore i Bosne i Hercegovine za sada ne postoji međudržavni sporazum kojim bi se regulisao organizovani povratak izbeglica u ovu državu. Ideja da se obezbeđivanjem sredstava za rekonstrukciju, pojedine opštine otvore za povratak izbeglica dala je vrlo skromne rezultate, o čemu svedoči i podatak o broju povratnika. Veliki gradovi poput Sarajeva, Mostara i Tuzle, iz kojih je izbegao najveći broj ljudi srpske nacionalnosti, još nije dobio status "otvorenih gradova" čime je onemogućen povratak značajnog broja ljudi.

INTEGRACIJA

Iako se repatrijacija smatra osnovnim vidom trajnog rešavanja izbegličkog problema, Državna zajednica Srbije i Crne Gore uvažava činjenicu da će se veliki broj izbeglica u njoj trajno nastaniti.

Godine 1994, Vlada Republike Srbije i Komesarijat za izbeglice Republike Srbije započeli su sa pripremom Programa za trajno naseljavanje izbeglica na njenoj teritoriji.

Već 1997. godine, na osnovu pomenutog Programa, Vlada Republike Srbije otpočinje sa Programom izgradnje naselja za trajan smeštaj izbeglica na teritoriji Republike Srbije. U tu svrhu izdvojena su i značajna budžetska sredstva. Iste godine sličan program na teritoriji SRJ sprovodi i Visoki komesarijat UN za izbeglice. Program je skoro identičan Programu Vlade Republike Srbije, ali u ovom slučaju donator je UNHCR, koji obezbeđuje novčana sredstva za izgradnju stambenih objekata, a država, odnosno opštine gde se naselja grade obezbeđuju infrastrukturu i radno mesto za jednog člana izbegličkih porodica.

Ovako zbrinuta lica dobila su državljanstvo SRJ ili su u postupku njegovog sticanja. Opštine u kojima su naselja sagrađena obezbedile su radno mesto za člana porodice nepoljoprivrednog domaćinstva. Prioritet u dobijanju trajnog smeštaja imale su višečlane porodice, invalidi i samohrane majke.

Limitirana finansijska sredstva sa kojima raspolažu Vlada Republike Srbije i UNHCR su osnovna kočnica koja usporava i ograničava izgradnju ovakvih naselja.

ODLAZAK U TREĆE ZEMLJE

Jedna od mogućih opcija za trajno rešavanje izbegličkih pitanja predstavlja i odlazak u treće zemlje. Najveći broj onih koji su se odlučili za odlazak iselilo se preko Međunarodne organizacije za migracije (IOM) i UNHCR-a. Izbeglice se najviše iseljavaju u Kanadu, Australiju i Sjedinjene Američke Države.

U domenu svojih mogućnosti, Komesarijat za izbeglice Republike Srbije nastaviće paralelno da radi na ostvarivanju repatrijacije i integracije izbeglica, dva najvažnija i potpuno ravnopravna vida trajnog rešavanja izbegličkog pitanja na ovim prostorima.